Qara Yanvar

Qara Yanvar
1992-ci il yanvarın 20-də Bakıda Şəhidlər Xiyabanı
Tarix	19–20 yanvar 1990-cı il
Yeri	Bakı, Azərbaycan SSR
Nəticəsi	131–170 nəfər mülki şəxsin qətlə yetirilməsi
Münaqişə tərəfləri
Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Zaqafqaziya hərbi dairəsi Sovet Ordusu Qara Dəniz donanması KQB Azərbaycan SSR
Komandan(lar)
Əbülfəz Elçibəy Mixail Qorbaçov Vladimir Kryuçkov Viktor Karpuxin Yevgeni Primakov Andrey Girenko Vladimir Lyaşenko Dmitri Yazov Vadim Bakatin Aleksandr Lebed
Ümumi itkilər
131-170 nəfər ölü 700-800 nəfər yaralı
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Qara Yanvar, bəzən Qanlı Yanvar və ya 20 Yanvar faciəsi — 1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə saat 23:30-da Sovet İttifaqı qoşunları SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyətinin "Bakı şəhərində fövqəladə vəziyyət elan edilməsi haqqında" Fərmanına uyğun olaraq və siyasi müxalifət nümayəndələrinin təşkil etdiyi kütləvi iğtişaşların qarşısını almaq üçün SSRİ Konstitusiyasının 14-cü maddəsinin 119-cu bəndini^[1] rəhbər tutaraq Bakı şəhərinə daxil oldular. Respublikada vəziyyətin sabitliyinin pozulması dövrü ilk növbədə Ermənistanla Azərbaycan arasında Qarabağla bağlı ərazi mübahisəsi ilə bağlı olmuşdur.^[2] Bu, regionda idarəolunmaz vəziyyətlərin, o cümlədən etnofobiya təzahürlərinin yaranmasına səbəb olmuşdur.^[3] 1989-cu ilin iyulunda Azərbaycan Xalq Cəbhəsi siyasi təşkilatı Azərbaycan milli hərəkatının rəhbəri oldu. Bunun fonunda 1990-cı il yanvarın əvvəlində və ortalarında ermənilərlə azərbaycanlılar arasında toqquşmalara çevrilmiş Bakıda kommunist hökumətinə qarşı ölkədə kütləvi nümayişlər keçirildi.^[2] Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin o vaxtkı sədri Ayaz Mütəllibovun 1989-cu il dekabrın 25-də yazdığı xatirələrə əsasən, respublika KP MK-nın birinci katibi Əbdürəhman Vəzirov onu çağırıb: "O dedi ki, fəlakət yaranır və biz Moskvadan kömək istəməliyik. Bizim Daxili İşlər Nazirliyinin dəbilqə və dəyənəklə təchiz olunmuş öz daxili qoşunlarımız yox idi. Onlar ancaq Moskvadan gələn əmrlərə əməl edirdilər. Biz Daxili İşlər Nazirliyinə və Nazirlər Şurasına qoşun göndərməyi xahiş etdik, əks halda böyük fəlakət baş verə bilər".^[4] SSRİ Kommunist Partiyasının baş katibi Mixail Qorbaçov və müdafiə naziri Dmitri Yazov Azərbaycan istiqlal hərəkatının Sovet Azərbaycanı hökumətini devirmək cəhdlərinin qarşısını almaq üçün hərbi vəziyyətin zəruri olduğunu müdafiə edirdilər.^[5][6] Sovet qoşunları gələnə qədər Xalq Cəbhəsi artıq faktiki olaraq ölkənin bir sıra rayonlarına nəzarət edirdi. Fövqəladə vəziyyət elan olunana qədər 82 nəfər ölüb, 21 nəfər yaralanıb. Yanvarın 20-də fövqəladə vəziyyət elan edildikdən sonra və sonrakı günlərdə daha 21 nəfər həlak olub.^[7] Daha 8 nəfər fövqəladə vəziyyət elan olunmayan ərazilərdə — yanvarın 25-də Neftçalada, 26-da isə Lənkəranda həlak olub.^[8]

Sovet Ordusu qoşunlarının Bakıya və Azərbaycanın rayonlarına qanunsuz daxil olması nəticəsində 131 nəfər həlak olmuş, 400 nəfər həbs edilmiş, 744 nəfər yaralanmış, 4 nəfər itkin düşmüşdür.^[9] Hərbçilərin yandırıcı güllələrdən açdığı yanğın nəticəsində 200 ev və mənzil, 80 minik avtomobili, o cümlədən təcili tibbi yardım maşınları, dövlət və şəxsi əmlak dağıdılıb. Ölənlər arasında qadınlar, uşaqlar və qocalar, Fövqəladə Hallar Nazirliyinin əməkdaşları və polislər də var. 1990-cı il yanvarın 22-də AzSSR Ali Sovetinin növbədənkənar sessiyası keçirildi və orada baş vermiş hadisələrə siyasi qiymət verildi. Azərbaycan SSR Ali Sovetinin hadisələri araşdıran Komissiyasının Bəyanatında qeyd edilirdi ki, müttəfiq hakimiyyət orqanları Azərbaycan SSR-in suveren hüquqlarına etinasız yanaşır, SSRİ-nin yaradılması haqqında Müqavilənin şərtlərini, SSRİ Konstitusiyasını və Azərbaycan SSR Konstitusiyasını pozurlar.^[10] Yanvarın 22-də ölənlərin dəfn mərasimi keçirilib.^[11] Bu hadisələr Azərbaycan tarixinə "Qara Yanvar" kimi daxil olub, 20 Yanvar isə respublikada qeyri-iş günü olub.^[10]

1. ↑ "Указ Президиума Верховного Совета СССР о введении чрезвычайного положения в городе Баку (19 января 1990 г) – С.21 –2" (PDF) (rus). files.preslib.az. 2023-02-06 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-07-16.
2. ↑ ^{1 2} "A Glance at the Tragedy of 20 January 1990" (ingilis). vilnius.mfa.gov.az. 2023-07-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-16.
3. ↑ "UPHEAVAL IN THE EAST: SOVIET UNION;   Force as a Last Resort: Armed Power Salvages Moscow's Facing Authority" (ingilis). www.nytimes.com. 2023-07-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-16.
4. ↑ "BlackGarden – С.353 –88" (PDF) (ingilis). fatsr.org. 2023-07-19 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-07-16.
5. ↑ "Remembering Baku's black January tanks were crushing and shooting at everyone" (ingilis). en.currenttime.tv. 2023-07-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-16.
6. ↑ "SOVIETS SAY TROOPS USED TO AVERT COUP IN BAKU" (ingilis). www.washingtonpost.com. 2017-08-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-16.
7. ↑ "THE JANUARY 20 TRAGEDY" (ingilis). mod.gov.az. 2023-07-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-16.
8. ↑ Jahanshir Afandiyev. "Black January in the World Press".   ( ). Milliyyət Araşdırmalar Mərkəzi.  . 2020-01-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi:  .
9. ↑ "20 YANVAR FACİƏSİ" (az.). supremecourt.gov.az. 2023-07-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-16.
10. ↑ ^{1 2} "STATEMENT OF THE MINISTRY OF FOREIGN AFFAIRS OF THE REPUBLIC OF AZERBAIJAN ON THE OCCASION OF THE 20 JANUARY – NATIONAL MOURNING DAY" (ingilis). diplomaticinformer.com. 2023-07-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-16.
11. ↑ "BLOOD MEMORY" (ingilis). president.az. 2023-04-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-16.